Daha önceleri dış dünyayla temas kurmayan Txapanawa adındaki kabilenin üyeleri, Simpatia köyündeki Envira Nehri’nin kıyılarında Brezilyalı hükümetinden yetkililere yaklaşıyor.
Güney Amerika hükümetleri ve yerli hakları aktivistleri, bazı Amazon kabilelerinin dış dünyayla git gide daha çok karşılaşmasının ardından “temas kurmama” politikalarını gözden geçiriyor.
Peru ve Brezilya’nın balta girmemiş ormanlarında yaşayan, daha önce dış dünyayla hiç bağlantı kurmamış kabilelerin kendini göstermeye başlaması, iki ülke yetkililerini “temas kurmama” politikalarını gözden geçirmeye itiyor. Amazon’un bir hayli savunmasız olan yerli gruplara ev sahipliği yapan bakir doğasının giderek küçüldüğü düşünüldüğünde hükümetlerin gerçekleşmesi muhtemel “ilk temas” dalgası için de kendilerini hazırlamaları gerekiyor.
Brezilya’nın en gizemli ve kendilerini çok nadir gösteren “temas kurulmamış kabileleri”, ülkenin en ücra köşelerinden biri olan ve kanunların pek varlık gösteremediği Peru sınırında bulunuyor. Bu bölgede 40 yıldan fazla süredir yerlileri korumak için çalışan emektar José Carlos Meirelles “Bu insanlar er ya da geç göz önüne çıkacak,” diyor. “Önümüzdeki 10 yılda kendileriyle bir bir temas kurulacağına inanıyorum.”
Perulu yetkililer geçtiğimiz Temmuz ayının sonunda, uzmanlardan oluşan bir ekibin 24 kişilik yerli Mashco-Piro göçebelerinden oluşan bir grupla “kontrollü temas” kurmak için Amazon’un ücra bir bölgesine gönderdiklerini açıkladı. Söz konusu yerliler aylar boyunca düzenli olarak nehir kenarına gelmiş, hatta yiyecek ve eşya almak için civardaki yerleşim alanlarına da ayak basmışlardı.
Turistler ve bölge sakinleri yerlilere giysi ve gazoz şişeleri verirken ve onları sıcak bir şekilde karşılarken görüldükleri videolar çekti. Ama bazı karşılaşmalar ölümcül sonuçlar verdi. Kabile üyeleri Mayıs ayında, 22 yaşındaki bir adamı kendi köyünde kalbinden okla vurarak öldürdü. Bunu neden yaptıkları hâlâ bilinmiyor.
Onyıllardır dış dünya için neredeyse görünmez olan Mashco-Piro kabilesi yaklaşık üç yıl önce düzenli olarak Madre de Dios Nehri’nin yukarı bölgesinde kendini göstermeye başladı. Ortaya çıktıkları gibi aniden kayboluyorlardı. Ancak bu bölgelere gelmeleri, 1960’larda misyonerlerle temas kurduktan sonra nehrin ücra kıyılarına yerleşmiş olan Matsigenka yerli topluluğuyla aralarında gerilim yaratıyor.
Yetkililer, Mashco-Piro kabilesiyle resmi temas kurma planını yeni kabul etti. Ancak Kültür Bakanlığı’nın Yalıtılmış Yaşayan Yerliler ve İlk Temas Müdürlüğü’ne danışmanlık yapan Luís Felipe Torres acil durum ekibinin bir yıldan fazladır sahada olduğunu söylüyor. Torres’e göre bunun amacı, dış dünyaya hızlı bir şekilde alışan Mashco-Piro kabilesi için aracılık edecek bir yol bulmak.
Peru’dan gelen 30 kadar Yerli, geçtiğimiz yıl Brezilya’nın Simpatia köyü yakınlarındaki Xinane Nehri’nde görüldü. Yerliler davetsiz misafirlerin kabile üyelerini katlettiğini söylüyordu. [Fotoğraf: Lunae Parracho, Reuters]
Peru’nun resmi “temas kurmama” politikası 2006 yılında benimsendi ve kendi sınırları içinde dış dünyayla bağlantı kurmadan yaşayan 14-15 kabileyle ilgili olan bu politika bugüne kadar değişmedi. Torres, sadece Mashco-Piro kabilesi için bir istisnanın yaşandığını söylüyor. Torres’e göre bunun nedeni kabile üyelerinin aktif olarak dış dünyayla bağlantı kurmak istemeleri ve göz önüne çıkarak kendilerini ciddi bir tehlikeye atmaları.
“Temas kurmama” politikası 1980’lerde Brezilya’nın öncülüğünü yaptığı bir yaklaşımı model aldı. Brezilya dış dünyayla bağlantı kurmamış en az 27 yerel topluluk barındırıyor, bazı tahminlere göreyse bu rakam 70’i geçiyor. Dünyada başka hiçbir ülkede rakam bu kadar yüksek değil. Peru ve Brezilya, bu kabileleri sömürüden ve yıkıcı hastalıklardan korumak için ormanlar ve park alanlarından bir ağ oluşturmuş. Çünkü Batı medeniyeti ne zaman ormanın iç kısımlarına ulaşsa bu yerliler için genellikle kötü bitiyor. Tıbbi bakım ve titiz bir takip yapılmadığından daha önceleri dünyayla hiç temasta bulunmamış yerel topluluklar kolaylıkla kızamık ve grip gibi hastalıklara yenik düşebiliyorlar. Epidemiyoloji uzmanları ve tarihçiler de Avrupalıların farkında olmayarak yaydığı bulaşıcı hastalıkların Yeni Dünya’yı fetihlerinde belirleyici bir rol oynadığından neredeyse emin.
Brezilya’da, temas kurulmamış bir kabilenin üyeleri, tepelerinden bir uçak geçerken Peru sınırı yakınlarındaki Xinane Nehri civarında bulunan yerleşim yerlerini savunmaya çalışıyor. [Fotoğraf: Lunae Parracho, Reuters]
Yükseklerdeki balta girmemiş ormanları ve neredeyse girilmesi imkânsız bataklık arazileriyle Batı Amazon, kültürlerini muhafaza etmek ve düşman olarak algıladıklarından saklanmak isteyen yerel kabilelere sığınılacak ideal bir alan sunmuş. Güney Amerika’nın dış dünyayla bağlantısı olmayan grupları yoğun olarak Brezilya’nın batı sınırı boyunca bir yay gibi uzanan bu topraklarda yaşıyor. Venezuela, Kolombiya, Ekvador ve Bolivya da bu kabilelerden birkaçına ev sahipliği yapıyor. Bu gruplardan biri Paraguay’ın Chaco bölgesindeki ağaçlık alanlarını temizleyen çiftlik sahipleri tarafından kuşatılmıştı. Dünyayla bağlantısı olmayan bu kabilelerden birkaçının da Yeni Gine’nin dağlık bölgelerinde yaşadığı düşünülüyor. Hint Okyanusu’ndaki Andaman Adaları’nda yaşayan iki kabile de temas kurma girişimlerine ok yağmuruyla karşılık vermişti.
Torres son aylarda Mashco-Piro grubuyla birkaç kez karşılaştığını ve bu kabileyle ilgili daha fazla bilgi edinmek istediğini söylüyor: Aile üyelerinin sağlık durumları, nerede yaşadıkları, kaç kişi oldukları, ormanın ne kadar derinliklerine gittikleri gibi. Bu buluşmalar nehir kenarı boyunca, araştırmacılar Yerlilerle karşı karşıya kaldıklarında gerçekleşiyor. Kabile üyeleri çıplak oluyor ve silahlarının olmadığını işaretle anlatıyorlar. Araştırmacılar civardaki yerleşim yerlerinde yaşayan, Mashco-Piro kabilesinin anladığı Yine dilini konuşan yerel çevirmenlerden yardım alıyor. Torres, “Yerliler bize ‘Korkmayın. Size zarar vermeyeceğiz’ diyorlar,” diyor. Tipik bir karşılıklı anlaşma. “Ama oklarını yakınlarda bir yerde saklıyor olmalılar. Çünkü okları ve yayları olmadan hiçbir yere gitmiyorlar.”
Şimdiye kadar bu diyaloglar nehrin iki yanından karşılıklı bağırmalar şeklinde ilerledi. Konuşmalar, Yerlilerin bazı ihtiyaçlarını dile getirmeleriyle ilgiliydi; ok yapmak ya da muz toplayabilmek için palalar istiyorlardı. Ancak bu karşılaşmalar, yerlilerin on yıllar hatta belki de yüzyıllardır kendilerine kalkan olan ilkel ormanlardan çıkıp kendilerini gösterme kararını alma sebeplerini tam olarak ortaya çıkarmış değil.
Batı Amazon’da dış dünyayla bağlantısı olmayan yerli gruplar giderek artan bir baskı altında. Yağmur ormanının, testere gürültüsünün, tüfek sesinin ve makine gümbürtüsünün henüz uğramadığı kısımları giderek azaldığından yerliler için de çember daralıyor. Ancak Perulu yetkililer Mashco-Piro kabilesinin uyuşturucu kaçakçılarından, kerestecilerden ya da petrol arama ekiplerinden kaçtıkları için göz önüne çıktığından şüpheli. Yerlilerin, yerleşim yerlerine yaptıkları baskınlar ve yabancılarla karşılaşmaları sayesinde artık bilgi sahibi oldukları araç-gereçlerin peşinde olduğuna inanıyorlar.
Ticari malların dış dünyayla bağlantı kurmayan kabileler için güçlü bir çekim noktası olduğu uzun zaman önce deneyimlenmiş. Brezilya’nın yaban hayat izcileri, 20’nci yüzyılın büyük bölümünde “yabani Yerliler” denilen grupları kendileriyle temas kurmaya ikna etmek için onlara cazip hediyeler dağıttı. Bu uygulama, Brezilya’nın “temas kurmama” politikasını kabul etmesinin ardından sona erdi. Politikanın amacı da bağlantı kurmamayı seçen kabilelerin gözlerden uzak kalma hakkına saygı göstermekti. Buna göre, hükümet görevlileri yalnızca hastalık ya da soykırıma varacak bir şiddet durumu gibi acil durumlarda kabilelerin peşine düşüyordu. Yerli haklarını savunan yetkililer de bu kabilelerin bağlantı kurmayı değil, yalıtılmışlığı tercih edeceğini varsayıyordu.
Ancak son gözlemler bu varsayımın sorgulanmasına yol açıyor. Geçen yıl Peru sınırının hemen karşısında, Brezilya’nın Xinane Nehri yakınlarındaki Simpatia köyündeki Ashaninka yerleşim yerinin civarındaki ormanlarda yaklaşık 30 kişilik bir Yerli grubu kendini gösterdi. Brezilyalı yetkililer yerlilerin ortaya çıktıktan sonra yine ormana girerek izlerini kaybettirdiklerini ancak birkaç gün sonra yeniden görüldüklerini söylüyor. Bu kez hasta ve bitkindiler ve acil durum ekibi de oraya gelmişti. Yerliler, çevirmenler aracılığıyla Peru sınırının karşısındaki ormanda yaşadıkları yürek burkan bir eziyeti tarif etti. Kabilelerinin bazı üyeleri yasadışı keresteciler ya da uyuşturucu tacirleri olması muhtemel davetsiz misafirler tarafından katledilmişti.
Travassos, Başkent Brasília’dan gönderdiği e-postada, “Elbette onları temas kurmaya iten nedeni kesin olarak bilemiyoruz ama yaşadıkları şiddet ve beraberindeki tükenmişliğin onları temas kurmaya ittiği kesin,” diyor. Grubun tamamı, ormana geri dönmeden önce gribe karşı aşılandı. Ekibin çabaları sayesinde “kurulan temasın etkileri asgari düzeydeydi,” diye devam ediyor Travassos.
Yıllar önce “temas kurmama” politikasının şekillenmesine yardımcı olan Brezilyalı yetkililer şimdi bu stratejilerini gözden geçiriyor. National Geographic’in Amazon liman kenti Rio Branco’daki evinden telefonla görüştüğü Yerli koruma görevlisi Meirelles, “Kendi kaderini tayin hakkı diye bir şey var,” diyor. Meirelles, geçen yıl temasın kurulduğu yer olan Xianane Nehri çevresinde on yıllardır yaptığı çalışmaların ardından bir süre önce Mashco-Piro kabilesiyle kurulacak ilişkiler üzerine Torres’e ve Kültür Bakanlığı’ndaki üstlerine danışmanlık yapması için Peru’ya davet edildi.
“Dış dünyayla bağlantısı olmayan bir kabile temas kurmaya karar verirse bizim yapacağımız onları bağlayıp bir uçağa bindirerek yeniden ormana bırakmak mı olmalı?” diye soruyor Meirelles. “Eğer temas kurmak istiyorlarsa onları mümkün olan en iyi şekilde karşılamalıyız. Sağlıklarıyla ilgilenmeli, yaşadıkları alanın sınırlarını kaldırmalı ve onlara dünyamızın çılgınlığına uyum sağlamaları için biraz zaman vermeliyiz.”